31 oktober 2023
Door: Karla de Roest, Hunebedcentrum
Het Drents Archief en het Hunebedcentrum gaan tijdens de Maand van Geschiedenis extra ver terug in de tijd… tot de allereerste ontdekkers. Tienduizenden jaren lang heeft de mens tal van praktische vaardigheden opgedaan die vaak simpelweg nodig waren om te overleven. Daarom plaatsen we deze maand elke dinsdag een nieuwe blog waarin we teruggaan naar de ontdekkers van vuur, gereedschappen, aardewerk en brons. Karla de Roest is hoofd educatie in het Hunebedcentrum en schreef deze blog.
De magie van brons
Ongeveer 5.500 jaar geleden verspreidde zich vanuit het zuidoosten langzaam een nieuw materiaal over Europa. Maar niet alleen het materiaal was nieuw: ook de techniek waarmee dit wonderlijke materiaal gemaakt werd. Van twee vaste stoffen werd met behulp van vuur een nieuw glanzend product gegoten. Zo glanzend dat het leek op goud.
Bronsgieten moet iets magisch geweest zijn, als je het voor eerst zag. Waarschijnlijk gingen de verhalen over dit nieuwe materiaal al rond in Noordwest-Europa, voordat men daadwerkelijk ooit een bijl of ander bronzen voorwerp had gezien.
Experimenten
Brons is – in tegenstelling tot het edelmetaal goud dat men al langer kende – een legering van twee metalen: koper en tin. Het recept voor een goede kwaliteit brons is ongeveer 90% koper en 10% tin. Voordat bronsgieters dit wisten, waren er natuurlijk al verschillende experimenten geweest. Zo kennen we heel oud brons, dat niet werd gemaakt met koper en tin, maar met koper en arsenicum (arseen).
Kopererts komt onder meer voor in Spanje, de Alpen, Turkije en Cyprus. Tin vind je bijvoorbeeld in Bretagne. Vanuit die gebieden is de techniek verspreid. Mensen moesten dus wel contact met elkaar hebben gehad over lange afstanden om brons te kunnen maken. De overgang van steentijd naar bronstijd vond dan ook zeker niet in één dag plaats. Voordat de techniek van het bronsgieten voldoende doorgedrongen was in Europa om te spreken van “bronstijd” (in Nederland ongeveer 4.000-3.000 jaar geleden), is er een vroege fase geweest die we ook wel kopertijd noemen. Dat is de tijd dat de experimenten plaatsvonden.
Het proces
Het proces van bronsgieten bestaat uit een aantal stappen. Ten eerste moet je koper en tin hebben, óf oud brons dat je opnieuw wilt smelten. Je hakt dat zo fijn mogelijk, omdat kleine stukken sneller smelten dan grote stukken. Ten tweede maak je een oventje waarin je een heet vuur stookt. Met behulp van blaasbalgen stook je het vuur naar boven de 1.000 °Celsius om koper te smelten. Tin smelt al veel eerder, namelijk bij iets meer dan 230 °C. Heb je oud brons, dan is een temperatuur van ruim 900 °C nodig om het te laten smelten.
Smeltkroesje
Ten derde, heb je een kroesje nodig om het brons in te kunnen smelten. Je wilt je vloeibare mengsel kunnen gieten. Een smeltkroesje was van natuursteen of aardewerk, omdat het tegen grote hitte moet kunnen. Ten vierde heb je een mal nodig, met daarin de vorm die je wilt maken. Voor het maken van zo’n mal zijn ook weer een aantal stappen nodig. (In deze blog van het Hunebedcentrum kan je hier meer over lezen.) Tot slot laat je het brons afkoelen en daarna verwijder je de gietnaden. Het gegoten brons loopt altijd in kieren en gaten en dat geeft lelijke randjes en bramen.
Recyclen
Voor het gieten van brons is dus koper en tin nodig. In Nederland hebben we deze grondstoffen van nature niet. Bronzen producten werden aangevoerd, waarschijnlijk door handelaren. Soms zullen zij kant-en-klare bijlen gebracht hebben, en soms “recycleerbaar” brons. We weten dat ze in Nederland in ieder geval dat recyclen hebben gedaan, want we hebben delen van gietmallen terug gevonden.
En wat vonden ze nou van die nieuwe uitvinding? Het maakte vast grote indruk, want we hebben stenen bijlen teruggevonden waar ze een gietnaad opgemaakt hebben. Dat nieuwe materiaal brons heeft immers een soort litteken van hoe het gemaakt is. Blijkbaar was dat zo interessant dat ze het namaakten op het materiaal dat ze al kenden.
Foto's: Hunebedcentrum