De arbeidsinzet of (op z'n Duits) Arbeitseinsatz hield in dat arbeiders, afkomstig uit de bezette gebieden, gedwongen werden in de Duitse oorlogsindustrie te werken. Voor de algemene afkondiging in 1943 waren er van tijd tot tijd al groepen mensen opgeroepen voor een arbeidskeuring, waaronder werklozen en ex-militairen. De Duitsers vonden de opkomst echter tegenvallen: veel mannen doken onder of probeerden een vrijstelling te regelen. Om deze reden verruimden ze de leeftijdscategorie naar zeventien tot veertig jaar en hielden ze razzia’s waarbij ze mensen oppakten om hen in Duitsland tewerk te stellen.

De dwangarbeid vond ook in Nederland plaats, niet iedereen hoefde naar Duitsland. In de archieven is bijvoorbeeld informatie te vinden over de Organisation Todt, een Duitse bouwmaatschappij die dwangarbeiders en vrijwilligers onder andere aan de Atlantikwall liet werken in Nederland.

Helaas zijn veel formele documenten verloren gegaan. Aangezien de nazi’s niets in handen van de geallieerden wilden laten vallen, hebben ze veel informatie vernietigd.
Het Nationaal Archief heeft een themapagina uitgewerkt die betrekking heeft op dit thema. 

Waar vind ik meer persoonlijke gegevens van mensen die met de Arbeitseinsatz te maken hebben gehad? 

Arbeiders die naar het buitenland gingen, moesten zich verzekeren bij het Rode Kruis. De grootste kans op persoonlijke gegevens zijn daarom ook te vinden in het archief van het Rode Kruis. Deze archiefstukken zijn overgedragen aan het Nationaal Archief. Voor een zoektocht naar vermiste arbeiders kunt u ook terecht in het Nationaal Archief, in de archieven van de Regeringscommissaris voor Repatriëring

In het archief van het NIOD kunt u documenten vinden over verschillende organisaties waar arbeiders tewerk werden gesteld. Ook is er een speciale onderzoeksgids gemaakt over de oorlogsgetroffenen, waarbij ook aandacht is voor de dwangarbeiders. 

Arbeiders die in Duitsland hebben vastgezeten kunnen mogelijk teruggevonden worden in de Arolson Archives

Heeft het Drents Archief ook bronnen over de Arbeidsinzet? 

Ja, over het algemeen liggen in het Drents Archief verschillende bronnen over Organisation Todt, zoals werkkaarten en egodocumenten. Tevens zijn er in het archief andere egodocumenten van arbeiders aanwezig, waaronder foto’s, brieven en liedjes. Ook liggen er aan aantal emblemen, folders en formulieren in het archief met betrekking tot de Arbeitseinsatz. Specifieke lijsten van personen die voor de arbeidsinzet in aanmerking kwamen zijn er niet. Er kan informatie te vinden zijn van personen die zijn opgepakt door de gemeentepolitie en zijn uitgeleverd aan de SD in de dag- en nachtrapporten van de gemeentepolitie Assen. Deze stukken zijn digitaal in te zien in het Drents Archief.

Relevante literatuur

Een kleine selectie van interessante literatuur over dit onderwerp vindt u hieronder. De boeken zijn te raadplegen in het Drents Archief:

  • De Nederlandsche Arbeidsdienst 1940-1945, door Willem van Breen
  • Spitten voor de Vijand, door Erik Dijkstra
  • De Nederlandsche Arbeidsdienst in de Tweede Wereldoorlog. De geschiedenis van het kamp "Dobbendal" te Gasselte, door J. Kroezenga
  • Oorlogsjaren in een plattelandsgemeente Gieten, door Henk Nijkeuter

Zie verder ook onze bibliotheekcatalogus.