De arrondissementsrechtbank te Assen is ingesteld in 1838 bij de hervorming van de rechterlijke organisatie in Nederland, als opvolger van de rechtbank van eerste aanleg die bestond sinds 1811. In 1810 was Nederland ingelijfd bij het Franse keizerrijk en was Drenthe een van de vier arrondissementen geworden van het departement van de Wester-Eems (dat op zijn beurt de provincies Groningen en Drenthe besloeg). Het rechtsgebied van de rechtbank, het arrondissement Assen, kwam dus overeen met de provincie. Boven de rechtbank werd nog, als instantie van beroep, een provinciaal gerechtshof ingesteld dat eveneens de gehele provincie tot ambtsgebied had (zie toegang nr. 0105). In 1877 werd de rechterlijke organisatie herzien, waarbij Drenthe zijn gerechtshof verloor. De rechtbank werd daardoor de hoogste rechterlijke instantie in de provincie.

Zie voor een meer uitvoerige beschrijving van de geschiedenis, organisatie, competentie en werkwijze van de arrondissementsrechtbank:
Rechtspraak in Drenthe, red. R.H. Alma en W.E. Goelema, Groningen 1995.
Werkboek rechterlijke archieven 1838-1940, red. R. Huijbrecht, Den Haag 1989.

Het archief van de rechtbank, voor zover overgebracht naar het Rijksarchief in Drenthe, is als volgt beschreven:
1838-1877 zie toegang 0106
1877-1929 zie toegang 0107
1930-1939 zie toegang 0829
1940-1949 zie toegang 0830

Het hier beschreven blok 1940-1949 is in 1999 overgebracht naar het Rijkarchief in Drenthe. Het is bewerkt volgens de vigerende vernietigingslijst.